Het is moeilijk om niet geraakt te worden door de overweldigende natuurlijke schoonheid van IJsland. Het land doorkruisend over de enige rondweg, is de zee nooit ver weg. Zwarte lavavelden zover je kunt kijken, afgewisseld door ijsmeren, gletsjers, watervallen en wildkolkende rivieren waar je de fourwheeldrive doorheen stuurt. De bevolking is grotendeels geconcentreerd in hoofdstad Reykjavik en tweede stad Akureyri in het noorden, de rest van het land is dunbevolkt.

Afgezien van de natuur en de twee steden is er weinig vertier. Al helemaal niet voor de jeugd. Het sociale leven bestaat grappig genoeg voor een deel uit socializen in het – met IJslands thermische bronnen – verwarmde zwembad aan het einde van de dag. Biertje erbij en kletsen maar. Maar dit vermaak is verre van genoeg, zo bleek twintig jaar geleden. Toen wees een grootschalig onderzoek uit dat er een groot drank- en drugsprobleem was onder jongeren tussen de 12 en 18 jaar. De IJslandse regering greep hard in met verplichte preventieve programma’s die de jeugd aan het sporten en spelen moesten krijgen. Het IJslands model was geboren. En werd een groot succes. Van de grootverbruikers in Europa van drank, drugs en sigaretten gebruikt de IJslandse jeugd nu het minst van alle Europese jongeren. In Nederland bleef dit succes niet onopgemerkt.

Nederlandse context
Voor het Trimbos-instituut en het Nederlands Jeugdinstituut was het IJslandse succes in 2018 aanleiding om te onderzoeken of het model ook vertaald kon worden naar de Nederlandse context. Tijdens het drie jaar durende leertraject hebben vijf gemeenten en een gemeentelijk samenwerkingsverband de IJslandse werkwijze geïmplementeerd. Uit het afsluitende rapport van het Trimbos-instituut dat recent verscheen, Het IJslands preventiemodel in Nederland, blijkt dat ‘de positieve, integrale langetermijnvisie op het jeugdbeleid op enthousiasme kan rekenen in alle deelnemende gemeenten’. Amersfoort, Hardenberg, Súdwest-Fryslân, Texel, Urk en het samenwerkingsverband Kempengemeenten (Bergeijk, Bladel, Eersel, Reusel-De Mierden) waarderen volgens het rapport dat wetenschap en lokale cijfers de basis vormen voor dit beleid. ‘Resultaten worden snel teruggekoppeld en daardoor lukt het gemeenten om meer draagvlak en urgentiegevoel te creëren bij lokale partners.’ Voor duidelijke veranderingen in het middelengebruik onder jongeren in de zes gemeenten vindt Trimbos het nog te vroeg voor een conclusie.    

Ongelukkige jongeren
Kort voordat het Trimbos-instituut met de pilot van het IJslands model kwam, diende – toen nog raadslid – Remko van de Belt (PvdA) een motie in: ‘Texelse jeugd verdient meer geluk’. Daarvoor waren twee aanleidingen, vertelt Van de Belt, die nu wethouder is op het Waddeneiland. ‘Uit terugkerend GGD-onderzoek bleek dat de jongeren hier meer drinken, roken en drugs gebruiken dan gemiddeld in de rest van Nederland. Ook was duidelijk dat er in de dertig jaar daarvoor nauwelijks iets was veranderd. Jongeren hadden nog steeds te maken met een tekort aan aandacht van hardwerkende ouders, en met een cultuur waarin een biertje drinken op jonge leeftijd niet ongebruikelijk is. Er was op dat moment geen samenhangend jeugdbeleid en uit de Jongerenmonitor kwam bovendien naar voren dat onze jongeren ongelukkiger zijn en minder ontplooiingskansen zien en dus niet lekker in hun vel zitten. Dat kan toch niet op ons kleine lieflijke eiland. De pilot kwam daarom als geroepen, we waren blij dat we als gemeente mee mochten doen.’

Lokale data
Bij het afrijden van de boot bij ’t Horntje bekruipt je eenzelfde gevoel als op de rondweg in IJsland. Van een andere orde en met een heel andere natuur, maar op weg naar Paal 9 bieden de duinen, meertjes en als je geluk hebt een kudde langharige hooglanders een prachtige aanblik. Maar net als in IJsland is er ook op Texel weinig te beleven voor de jeugd. ‘Er zijn zeker overeenkomsten, maar ook verschillen met IJsland, vervolgt Van de Belt. ‘Wij zijn hier aan de slag gegaan met het IJslands model op basis van vijf principes. Een daarvan is het veranderen van de sociale omgeving van jongeren. Verder het stimuleren van meer acties vanuit de community zelf, een belangrijk onderdeel van het succes in IJsland. Zo kunnen we vraag en aanbod van activiteiten beter op elkaar aan laten sluiten. Ook baseren we ons op harde lokale data, volgens het adagium meten is weten. En heel belangrijk is dat onderzoekers, beleidsmakers en praktijkprofessionals de jeugdproblematiek gezamenlijk aanpakken. Daarbij zetten we in op de lange termijn.’

De afgelopen tijd zijn er verschillende initiatieven gestart. Zo kunnen kinderen via organisatie ACT. kosteloos leren surfen, golfen, maar ook animatiefilms maken of haken. En een sportschool in Den Burg geeft jongeren het vertrouwen door ze een sleutel mee te geven, zodat ze kunnen komen sporten wanneer ze dat willen. ‘Dat vertrouwen is nog niet beschaamd’, aldus de wethouder. ‘Het uiteindelijke doel is het middelengebruik onder jongeren te verlagen door ze meer bezig te houden op een positieve manier.’   

Uit onderzoek bleek dat de jongeren hier meer drinken, roken en drugs gebruiken

Strandtent
Aan het strand bij Paal 9 staat de gelijknamige strandtent van René Jager, geboren en getogen Texelaar. Hij zet zich vrijwillig en los van de gemeentelijke pilot in voor de jongeren uit zijn dorp Den Hoorn. Om hun verveling tegen te gaan, die vaak gepaard gaat met bier drinken of blowen, heeft hij op het strand een kleine surfschool opgezet, Surf Center Paal 9. Na een paar honderd meter lopen vind je op het strand een geschilderd houten gebouwtje, geflankeerd door containers die als opbergplaats voor de surfplanken dienen. Texelse kinderen uit de omgeving kunnen hier na school of in het weekend een plank komen halen en het water opgaan of gewoon gezellig chillen. Zonder bier, dat dan weer wel, het sportieve heeft de overhand. ‘Ik wil ze juist weghalen uit hun normale dagelijkse ritme, ze wat leuks te doen geven en ze de liefde voor het strand bijbrengen’, zegt Jager. Toeristen die een dagje komen surfen, betalen hem wel en zorgen zo indirect dat de plaatselijke jeugd gratis kan sporten.

Zelf groeide Jager op in De Koog. Hij kent de problematiek van overmatig drinken uit zijn eigen jeugd. Zijn hardwerkende ouders in de horeca zag hij gedurende het zomerseizoen nauwelijks. Hij heeft vrienden van toen zien afglijden en zet zich mede daarom in voor de jeugd van nu. ‘We moeten dat toch kunnen fixen hier, het gaat om een betrekkelijk kleine groep jongeren die echt gevaar loopt, zo’n 10 procent van het totaal. Ik schat zo’n 60 tot 70 kinderen op heel Texel. Geef ze aandacht, houd ze erbij, sleep ze desnoods aan de haren naar de voetbaltraining.’ Aan het aantal professionals dat zich bezighoudt met de jeugd ligt het volgens hem niet. ‘Die zijn er meer dan genoeg, maar er wordt nogal langs elkaar heen gewerkt.’

Aanraden
‘Dat gaat intussen beter’, zegt wethouder Van de Belt. ‘We geven meer gezamenlijk richting aan ons jeugdbeleid. Dat is echt een van de positieve uitkomsten van de pilot.’ Maar hij erkent ook dat zijn gemeente er nog niet is. Daarom is hij blij met de betrokkenheid en de surfschool van Jager. ‘IJsland heeft er twintig jaar over gedaan en het op landelijk niveau veel rigoureuzer aangepakt, met een avondklok voor jongeren, verplichte activiteiten na school en verplichte ouderbetrokkenheid. Er heeft daar een cultuuromslag plaatsgevonden. Je vindt er nu jongeren die nog nooit een sigaret hebben gezien. Maar IJsland is een land, wij zijn een eilandgemeente. Als lokale overheid is het lastiger. Maar we gaan door op de ingeslagen weg en raden andere gemeenten zeker aan om ook op de “IJslandse manier” te gaan werken.’